Ag déileáil le hairgead agus maoin duine éagtha

Anseo mínítear an próiseas a bhaineann le heastát duine éagtha in Éirinn a riar, lena n-áirítear:

• Seiceadóirí agus riarthóirí
• Probháid
• Aistriú talún
• Cáin
• Tairbhithe thar lear
• Fiachais

Tá faisnéis le fáil i ndoiciméad dar teideal ‘Céard a tharlaíonn d’eastát an duine éagtha?’ faoin méid seo a leanas:

• Cearta chun rochtain a fháil ar thalamh
• Cearta céilí/páirtithe sibhialta agus ball teaghlaigh
• Céard a tharlaíonn mura bhfuil uacht déanta ag an duine éagtha?

Má tá uacht déanta agus seiceadóir ceaptha, déileálann an seiceadóir leis an eastát. Ciallaíonn sé seo go gcinntíonn an seiceadóir go dtuigeann an céile/an páirtí sibhialta an ceart chun cion ceart dlí agus dáiltear an t-eastát de réir na huachta agus an dlí.

Mura bhfuil uacht ann, nó, má tá uacht ann ach mura bhfuil seiceadóir ann, ceaptar riarthóir - an neasghaol nó aturnae de ghnáth.

Is féidir leat tuilleadh a léamh faoi na hábhair imní praiticiúla a d’fhéadfadh a bheith ort nuair a fhaigheann duine gar duit bás i Méala - treoir phraiticiúil (pdf).

Chun údarás a fháil chun an eastát a riar ní mór duit doiciméad dlí ar a dtugtar Deonú Ionadaíochta a fháil. Is ordú dlí é seo a thugann an t-údarás duit eastát an duine éagtha a riar.

Má d'fhág an duine básaithe uacht

Tugtar 'seiceadóir' an duine nach maireann ar an duine a dhéileálann leis an eastát. Ní mór don seiceadóir Probháid a thógáil amach.

Cad is probháid ann?

Ciallaíonn fáil probháide go ndeimhníonn an Oifig Phrobháide nó an Chlárlann Phrobháide Cheantair chuí:

• Tá an uacht bailí
• Tá gach ábhar dlí, airgeadais agus cánach in ord

Ní thagann éifeacht le huachtanna ach amháin nuair a ghlacann an Oifig Phrobháide leis go bhfuil an uacht bailí. Deirtear gur ‘deimhnithe’ an uacht. Féadfaidh an Oifig Phrobháide roinnt fiosrúchán a dhéanamh sula ndéanann sí a cinneadh, mar shampla, d’fhéadfadh go n-éileodh sí mionnscríbhinn faoi mhionn ó fhinnéithe amháin nó ón mbeirt.

Mura bhfuil uacht ann

Tugtar 'riarthóir' ar an duine a dhéileálann le heastát an duine nach maireann. Féadfar riarthóir a cheapadh freisin má:

• Tá uacht ann ach níl aon seiceadóir ceaptha
• Ní féidir leis an duine ceaptha feidhmiú mar sheiceadóir
• Ní féidir nó níl an seiceadóir toilteanach a d(h)ualgais a chur i gcrích

Ní mór don riarthóir Litir Riaracháin a bhaint amach (nó Litir Riaracháin le hUacht i gCeangal leis má tá uacht ann).

Go hiondúil, déanann an neasghaol iarratas ar dheonú riaracháin. Seo a leanas an t-ord tosaíochta:

• Céile nó páirtí sibhialta
• Leanbh
• Tuismitheoir
• Deartháir nó deirfiúr
• Gaol eile nach garghaol é/í

Déanfaidh An Chlárlann Phrobháide cinneadh maidir le cibé acu atá nó nach bhfuil amhras ann maidir le cé ag a bhfuil an teidlíocht feidhmiú mar riarthóir. Ní mór don riarthóir banna riaracháin a thabhairt don Oifig Probháide - is cineál ráthaíochta é seo a léiríonn go gcuirfidh tú do chuid dualgas i gcrích i gceart.

Tá dualgais an tseiceadóra agus an riarthóra mórán mar an gcéanna. Mura bhfuil tú cinnte faoi na róil seo, ba cheart duit comhairle dlí a fháil ó aturnae – féach ‘An dteastaíonn aturnae uaim?’ thíos.

Céard a tharlaíonn má chuirim i gcoinne probháid nó litir riaracháin a dheonú?

Is féidir le duine ar bith cur i gcoinne probháide nó litir riaracháin. Más mian leat agóid a dhéanamh, is féidir leat agóid a dhéanamh ina choinne (ar a dtugtar caveat a thaisceadh) leis an gClárlann Probháide Ceantair nó leis an Oifig Probháide.

Má tá an t-eastát casta, b’fhéidir go mbeadh sé níos fearr aturnae a cheapadh.

Is féidir le haturnae na foirmeacha a theastaíonn a chomhlánú agus comhairle a thabhairt duit maidir le:

• Dlí comharbais
• Na cánacha a d’fhéadfadh a bheith le n-íoc ag tairbhithe
• Fiachais a d’fhéadfadh a bheith le n-íoc ón eastát
• Uacht an duine éagtha agus cabhrú chun díospóidí a réiteach
• Eolas a fháil faoin méid a bhí faoi úinéireacht an duine éagtha

Má chinneann tú gan aturnae a úsáid, is féidir leat iarratas pearsanta a dhéanamh chun an eastát a riar (féach ‘Conas iarratas pearsanta a dhéanamh ar phrobháid nó litreacha riaracháin’ thíos áit a bhfuil faisnéis maidir le conas é seo a dhéanamh).

Cabhróidh an Oifig Probháide leis an ngné próiseála probháide a bhaineann leis an eastát a riar. Ní féidir leis an Oifig Probháide comhairle dlí a chur ort agus tá tusa freagrach as na doiciméid a theastaíonn uait a chomhlánú.

Ní mór duit aturnae a úsáid sna cásanna seo a leanas:

• Is ionann an duine atá i dteideal an Deonú Ionadaíochta a fháil agus coimircí cúirte nó is duine mímheabhrach é/í
• Tá an duine atá i dteideal an Deonú Ionadaíochta a fháil faoi 18 mbliana d’aois
• Tá ceisteanna maidir le bailíocht na huachta
• Tá díospóidí i measc an neasghaoil maidir leis an eastát
• Tá an leagan bunaidh caillte
• Tá cónaí ar thairbhí na huachta de bhreis agus €20,000 (seachas céilí an duine éagtha) taobh amuigh d’Éirinn agus d’fhéadfadh go mbeadh tusa i do chónaí taobh amuigh d’Éirinn freisin
• Bhí cónaí ar an duine éagtha taobh amuigh d’Éirinn agus níl aon duine atá ag maireachtáil in Éirinn i dteideal Deonú Ionadaíochta a fháil
• Bhí cónaí ar an duine éagtha taobh amuigh d’Éirinn agus bhí an uacht scríofa i dteanga iasachta
• Tá dálaí eile ann, i dtuairim na hOifige Probháide, a dteastaíonn cúnamh ó aturnae chun déileáil leo

Chun iarratas pearsanta a dhéanamh ní mór duit teacht i láthair go pearsanta. Ag aon chéim den phróiseas seo, féadfaidh an Oifig Probháide nó an Chlárlann cinneadh a dhéanamh go bhfuil gá le haturnae chun eastát an duine éagtha a riar.

Is féidir leat an treoir céim ar chéim seo maidir le hiarratas pearsanta a dhéanamh a leanúint:

Céim 1 – Foirm um Ráiteas Cúrsaí (Probháid) SA2

Is foirm de chuid na gCoimisinéirí Ioncaim é SA2 nach mór a chomhlánú ar líne trí My Account nó ROS. Is féidir leat treoir na gCoimisinéirí Ioncaim ar fhoirm SA2 a chomhlánú (pdf) a léamh.

Beidh an méid seo a leanas ag teastáil uait chun iarratas a dhéanamh:

• Sonraí pearsanta an duine éagtha (lena n-áirítear uimhir PSP an duine éagtha)
• Sonraí an iarratasóra
• Sonraí na ndtairbhithe, lena n-áirítear luach a n-oidhreachtaí
• Sonraí shócmhainní (na rudaí faoina n-úinéireacht) agus dhliteanais (fiachais agus rudaí a bhfuil airgead dlite lena n-aghaidh) an duine éagtha tráth a b(h)áis
• Faisnéis maidir le sócmhainní nach bhfuil san áireamh san uacht nó díthiomnacht
• An uacht, má tá uacht ann
• Codaisíleacha (athruithe) san uacht, más ann dóibh
• Cóip d’aon Deonuithe Ionadaíochta roimhe seo má rinne duine éigin eile iarratas romhat (De Bonis Non nó Deonú Tánaisteach)

Nuair a bheidh an fhoirm comhlánaithe agus curtha isteach, gheobhaidh tú Foirm Fógra Admhála (Probháide). Ní mór duit é seo a phriontáil agus é a chur isteach le d’Fhoirm Iarratais Phearsanta.

I gcásanna teoranta, is féidir leat foirm pháipéir SA2 a chur isteach chuig na Coimisinéirí Ioncaim. Ní mór duit dul i dteagmháil leis an Aonad Náisiúnta um Cháin Fháltas Caipitiúil (CAT) ag míniú an chúis nach féidir leat an fhoirm a chur isteach go leictreonach.

Mura bhfuil uimhir PSP agat toisc go bhfuil cónaí ort thar lear

Más tairbhí thú agus nach bhfuil uimhir PSP agat mar go bhfuil cónaí ort thar lear, beidh ort iarratas a dhéanamh chuig an rannóg Seirbhísí Aitheantais Cliant (CIS) den Roinn Coimirce Sóisialaí ar uimhir PSP.

Ní mór duit cruthúnas aitheantais agus seoladh a sholáthar, agus ní mór duit:

• Foirm iarratais ar uimhir PSP (REG1) (pdf)
• Foirm iarratais ar chlárú eisceachtúil uimhir PSP (pdf)
• Ceistneoir gearr (pdf) ar a bhfuil ainm agus dáta báis an duine nach maireann

Ba cheart duit na foirmeacha a sheoladh chuig cis@welfare.ie, nó iad a phostáil chuig: An Roinn Coimirce Sóisialaí, Lóiste na Sionainne, Cora Droma Rúisc, Liatroim, N41 KD81.

Céim 2 – An Fhoirm Iarratais Phearsanta

Ní mór duit an Fhoirm Iarratais Phearsanta a chomhlánú agus a sheoladh chuig an gClárlann Probháide Ceantair nó an Oifig Probháide i mBaile Átha Cliath (féach ‘Tuilleadh faisnéise agus sonraí teagmhála thíos’). Ní mór an méid seo a leanas a chur ar fáil:

• An deimniú báis bhunaidh (nó Deimhniú Eatramhach Cróinéara mura bhfuil deimhniú báis faighte agat fós)
• Fótachóip den uacht agus codaisíleacha más ann dá leithéid (ná seol an uacht bhunaidh)
• Má bhí an duine éagtha ina c(h)ónaí lasmuigh d’Éirinn, ba cheart duit cóip Shéalaithe agus Deimhnithe Cúirte den Deonú Ionadaíochta a sheoladh freisin (más ann dá leithéid) a d’eisigh an tír a raibh an duine éagtha ina c(h)ónaí inti

D’fhéadfadh an Oifig nó Clárlann Probháide teagmháil a dhéanamh leat chun tuilleadh faisnéise nó doiciméad a lorg. Féadfaidh tú Nótaí Treorach na hOifige Probháide maidir leis an bhFoirm Iarratais Phearsanta (pdf) a chomhlánú a léamh.

Nuair a bhíonn gach rud ag an Oifig nó Clárlann Probháide a theastaíonn chun leanúint le d’iarratas, tabharfar coinne duit bualadh le hoifigeach san Oifig nó Clárlann Probháide.

Céim 3 – Freastal ar do choinne

Ní mór duit féin freastal ar an gcoinne. Reáchtálfar do choinne go príobháideach. Ní gá duit teacht i láthair i seomra na cúirte.

Ní mór duit na nithe seo a leanas a thabhairt leat:

• Aitheantas fótagrafach
• An uacht agus na codaisíleacha bunaidh más ann dá leithéid

Breathnóidh an t-oifigeach Probháide ar do dhoiciméid agus d’fhéadfaí sé/sí roinnt ceisteanna a chur ort. Ní féidir leis/léi comhairle dlí a chur ort. D’fhéadfaí coinne eile a sceidealú más ann d’fhiosrúcháin nach féidir a réiteach i rith na chéad choinne. D’fhéadfadh an t-oifigeach a iarraidh ort d’iarratas pearsanta a aistarraingt agus i gcásanna áirithe d’fhéadfadh sé/sí a iarraidh ort aturnae a fháil chun an iarratas a dhéanamh ar do shon.

Soláthróidh tú mionn agus dearbhú sula ndeimhneoidh an t-oifigeach go bhfuil sonraí uile d’iarratais fíor.

Seolfaidh an Oifig Phrobháide nó an Chlárlann Deonú Ionadaíochta chugat tríd an bpost. De ghnáth tógann sé seo thart ar 3 seachtaine.

Táillí probháide

Tá táillí probháide níos airde d’iarratais phearsanta ná iad siúd a dhéanann aturnae ar do shon. Ríomhtar an táille Probháide bunaithe ar ghlanluach an eastáit.

Sa chás go bhfuil luach níos mó ná € 1 milliún ar an eastát, méadaítear an táille faoi € 800 in aghaidh gach € 500,000.

Mar shampla, más é luach an eastáit €€1.6 million, seo a leanas an táille:

An chéad € 1 million - €1,300

€600,000 fágtha - is é an táille ná € 800 ar gach €500,000. Déantar an méid atá fágtha a mheas mar € 800 eile.

Is í an táille iomlán €2900.

Baineann na táillí go léir atá liostaithe thuas le hiarratais phearsanta amháin. Má tá iarratas á dhéanamh agat trí aturnae, is ionann na táillí agus leath díobh siúd atá liostaithe thuas. Cuirfidh d’aturnae in iúl duit cé mhéad a chosnóidh an próiseas san iomlán.

Gearrtar táillí eile ar dheimhnithe agus ar mhionnscríbhinní.

Tá dualgas ort na sócmhainní a dháileadh a luaithe agus is féidir i ndiaidh an bháis. D’fhéadfadh na tairbhithe cás a thabhairt i do choinne mura ndáileann tú an t-eastát laistigh de bhliain.

Tá dualgas ort sócmhainní an duine éagtha a chaomhnú go dtí go ndáiltear iad agus na sócmhainní a chosaint ó dhíluacháil. Mar shampla, ba cheart duit a chinntiú go bhfuil gach sócmhainn árachaithe go cuí.

Tá an chumhacht agat chun an méid seo a leanas a dhéanamh:

• Déileáil leis an eastát (mar shampla, an t-eastát a dhíol chun fiachais a íoc nó a dháileadh i measc tairbhithe)
• Ionadaíocht a dhéanamh ar an duine éagtha i gcaingne dlí agus caingne dlí i gcoinne eastát an duine éagtha a shocrú.

Ní mór duit na nithe seo a leanas a dhéanamh:

• Sócmhainní uile an duine éagtha cosúil le hairgead, scaireanna agus maoin a bhailiú le chéile agus a chosaint agus an luach a bhaineann le gach rud i dteannta a chéile a oibriú amach
• Aon chistí dlite atá gan íoc a lorg (airgead atá dlite don duine éagtha)
• Íoc aon fiachais nó cánacha dlite
• Costais na sochraide a íoc
• A chinntiú go bhfuil an céile (nó páirtí sibhialta) ar an eolas faoina gcion ceart dlí
• A chinntiú go bhfaigheann na tairbhithe nó an neasghaol i dteideal an méid a bhfuil siad i dteideal a fháil, agus go bhfuil úinéireacht na maoine á haistriú i gceart..

Má bhí leas sóisialta á fháil ag an duine éagtha

Má bhí íocaíocht leasa shóisialaigh á fáil ag an duine éagtha, ní mór duit scéala maidir leis an mbás a chur chuig an Roinn Gnóthaí Fostaíochta agus Coimirce Sóisialaí sular ndáiltear an t-eastát. Is amhlaidh atá chun deis a thabhairt don Roinn aon ró-íocaíocht pinsin a d’fhéadfadh a bheith déanta a éileamh. Tá 3 mhí ag an Roinn chun cinneadh a dhéanamh maidir le cé acu atá nó nach bhfuil ró-íocaíocht déanta. Má theipeann ort é seo a dhéanamh, d’fhéadfadh go mbeadh an fhreagracht phearsanta ortsa na méideanna ró-íoctha a aisíoc. Is féidir leat tuilleadh a léamh faoi na ceanglais a bhaineann le leas sóisialta i ndoiciméad na Roinne maidir le haisghabháil ró-íocaíochta.

Cáin Fáltas Caipitiúil

Ní gá don seiceadóir nó riarthóir an Cháin Fáltas Caipitiúil (CFC) dlite ó na tairbhithe a asbhaint agus a íoc roimh fháltais na huachta a thabhairt do na tairbhithe. Nuair atá probháid deonaithe, seolann an tOifigeach Probháide cóip den Mhionnscríbhinn Ioncaim chuig na gCoimisinéirí Ioncaim.

Ansin eiseoidh na Coimisinéirí Ioncaim Foirm IT38 chuig gach tairbhí a thuigtear a bhféadfadh ceanglas a bheith air/uirthi tuairisceán CFC a íoc agus a thuairisciú. Is ar an tairbhí atá an dualgas tuairisceán a íoc agus a thuairisciú. Féach Treoir na gCoimisinéirí Ioncaim maidir le tuairisceán IT38 a chomhlánú.

Tairbhithe atá ina gcónaí thar lear

Más tairbhí thú faoi uacht Éireannach, ní mór duit Uimhir Phearsanta Seirbhíse Poiblí (PSP) a sholáthar sular féidir deontas probháide a eisiúint. Má tá cónaí ort thar lear agus nach bhfuil uimhir PSP agat, ní mór duit iarratas a dhéanamh chuig Seirbhísí Aitheantais Cliant (féach ‘Mura bhfuil uimhir PSP agat toisc go bhfuil cónaí ort thar lear’ thuas).

Má tá fiacha ar an duine éagtha nuair a fhaigheann sé/sí bás

Má tá an duine éagtha dócmhainneach nuair a fhaigheann sé/sí bás nó mura bhfuil dóthain airgid ann chun na tiomnachtaí (na míreanna fágtha do dhuine éigin in uacht) a íoc, tugtar tús áite d’íocaíochtaí ón eastát san ord seo a leanas:

1. Costais na sochraide, tiomnachta agus riaracháin. Is éard atá i gceist le costais tiomnachta agus riaracháin costais tabhaithe nuair a bhítear ag déileáil le d’eastát
2. Creidiúnaithe ag a bhfuil urrús i gcoinne mhaoin an duine éagtha, soláthraithe morgáiste mar shampla.
3. Fiachais tosaíochta – is ionann iad seo agus cánacha agus ranníocaíochtaí árachais shóisialta go príomha atá dlite ag dáta báis an duine éagtha.
4. Gach creidiúnaí eile.

Sa chás go bhfuil fiacha ar an duine éagtha a fhaigheann bás, ní féidir le creidiúnaithe ach éileamh a dhéanamh i gcoinne eastát an duine éagtha. Fiú amháin mura bhfuil dóthain airgid san eastát chun na fiacha ar fad a ghlanadh, níl freagracht phearsanta ar ghaolta an duine éagtha as fiachais an duine éagtha (mura raibh siad ráthaithe acu, ar ndóigh).

Is féidir leat tuilleadh a léamh maidir le céard a tharlaíonn d’fhiachais i ndiaidh báis.

Nuair a eisítear deonú probháide (nó litreacha riaracháin), is féidir le haon duine iarratas a dhéanamh ar chóipeanna den deontas agus den uacht. Is féidir leat an Clár Probháide a chuardach ar líne le haghaidh deontas a eisíodh.

Chun iarratas a dhéanamh ar chóip den deontas nó uacht, ní mór duit an Fhoirm Ordú Probháide (doc) a chomhlánú agus an táille ábhartha a íoc. Is féidir leat an táille a íoc le horduithe poist nó airgid, nó le seiceanna a dhéantar leis an tSeirbhís Chúirteanna.

Leagann an deontas amach ainm agus seoladh sheiceadóir nó riarthóir an eastáit agus ainm an aturnae atá ag gníomhú ar a son (más ann dó). Leagann sé amach freisin luach comhlán agus glanluach an eastáit.

De ghnáth ní bhíonn faisnéis mhionsonraithe faoin eastát ar fáil don phobal i gcoitinne. Mar sin féin, d’fhéadfadh go mbeadh daoine áirithe in ann an Fógra Admhála (ar a dtugtaí an Mhionnscríbhinn Ioncaim Intíre roimhe seo) a iniúchadh.

Ina measc tá:

• Tairbhí atá ainmnithe san uacht
• Duine atá i dteideal sciar den eastát
• Duine atá i dteideal imeachtaí a thionscnamh i gcoinne an eastáit faoi Alt 117 den Acht Comharbais 1965

Féadfaidh tú tuilleadh a léamh faoi chuardach a dhéanamh ar an gClár Probháide agus cóipeanna den deontas nó den uacht a fháil ar shuíomh Gréasáin na Seirbhíse Cúirteanna.

Tá treoir úsáideach maidir le riar eastát (pdf) foilsithe ag Dlí-Chumann na hÉireann.

Ba cheart ceisteanna maidir le cánachas eastát an duine éagtha a phlé le:

Ba chóir ceisteanna faoi cheisteanna probháide a sheoladh chuig d’Oifig Phrobháide áitiúil nó:

Má tá tú ina thairbhí agus mura bhfuil uimhir PPS agat toisc go bhfuil cónaí ort thar lear, ní mór duit iarratas a dhéanamh chuig: